"Polska szkoła matematyczna a dorobek kryptologów" - relacja z seminarium i wręczenia medali 70-lecia polskiej informatyki

Seminarium, które odbyło się wczoraj (16.10.2018) w Domu Technika zainaugurowały wystąpienia prezesów trzech organizacji, które współorganizowały obrady: Ewy Mańkiewicz-Cudny (NOT), Piotra Szymczaka (SEP) oraz Włodzimierza Marcińskiego (PTI). Wydarzenie odbyło się w ramach obchodów jubileuszu 100-lecia odzyskania niepodległości i 70-lecia polskiej informatyki. Podczas uroczystego otwarcia seminarium Prezes Włodzimierz Marciński oraz wiceprezes Marek Hołyński wręczyli kolejne Medale 70-lecia laureatom: Markowi Manieckiemu, Tomaszowi Sielickiemu oraz Barbarze Szymańskiej.

Część merytoryczną otworzył dr Krzysztof Ciesielski wykładem na temat lwowskiej szkoły matematycznej, której początek dało spotkanie na Plantach krakowskich Hugona Steinhausa ze Stefanem Banachem i Otto Nikodymem w 1916 r. Nie zabrakło anegdot z kawiarni Szkockiej, gdzie na kawiarnianym stoliku matematycy rozpisywali najtrudniejsze zagadnienia analizy funkcjonalnej. Prelegent podkreślił, że zdefiniowana w latach 20. ubiegłego wieku przestrzeń Banacha jest nadal bardzo istotnym obiektem badań dla współczesnych matematyków.

O drugim ważnym ośrodku matematycznym na początku XX w. w Polsce – szkole warszawskiej – opowiadała dr Danuta Ciesielska. Matematycy skupieni wokół Uniwersytetu Warszawskiego zajmowali się topologią, logiką oraz teorią mnogości. Wśród najwybitniejszych przedstawicieli szkoły warszawskiej byli m.in.: Samuel Dickstein, Kazimierz Żorawski, Wacław Sierpiński, Stefan Mazurkiewicz i Kazimierz Kuratowski.

W tajniki kryptologii wprowadził uczestników seminarium prof. Grzegorz Nowik. Przedstawił fascynującą opowieść o tworzeniu wywiadu wojskowego zaraz po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Zbudowano go w oparciu o system nasłuchu radiowego, który przechwytywał wszystkie depesze wysyłane przez służby krajów ościennych alfabetem Morse’a. Zebrane tą drogą zaszyfrowane informacje pochodzące z ZSRR udało się odkodować pierwotnie dzięki analizie lingwistycznej. Z czasem wojska radzieckie wprowadziły modyfikacje do swojego systemu szyfrowania i ich analiza wymagała zastosowania metod matematycznych. Wywiad wojskowy wsparli w tym zadaniu matematycy pracujący na Uniwersytecie Warszawskim, w tym Stefan Mazurkiewicz. Znajomość tajnych rozkazów bolszewików pomogła wojskom polskim zyskać przewagę strategiczną w wojnie 1920 r. – mimo o wiele mniejszej liczebności i gorszego uzbrojenia oraz wyszkolenia.

O kolejnym etapie pracy polskich kryptologów – analizach, które doprowadziły do odkodowania szyfrów niemieckiej Enigmy w latach 30. XX w. mówił płk dr hab. inż. Zbigniew Piotrowski, profesor Wojskowej Akademii Technicznej. Informacje przekazane tuż przed wybuchem wojny przedstawicielom wywiadu angielskiego i francuskiego umożliwiły rozkodowanie niemieckich depesz w trakcie działań wojennych.

Państwa Osi sprzymierzone z Niemcami posługiwały się nieco zmienionym mechanizmem szyfrowania w stosunku do oryginalnej Enigmy. O rozkodowaniu tajnych depesz armii japońskiej – używającej tzw. szyfru purpurowego - opowiedział dr inż. Jacek Nowicki, Sekretarz Generalny SEP. Dostęp do poufnych informacji armii japońskiej – choć nie zapobiegł atakowi na Pearl Harbor – miał jednak duże znaczenie dla dalszych losów wojny na Pacyfiku.

Polska szkołą matematyczna pozwoliła rozwinąć się nie tylko kryptologii, ale także informatyce. W zrujnowanej po wojnie Warszawie, w grudniu 1946 profesor Kuratowski – wybitny przedstawiciel warszawskiej szkoły matematycznej – powołał Grupę Aparatów Matematycznych, której zadaniem była budowa pierwszego polskiego komputera. O początkach informatyki w Polsce na seminarium opowiadał Jerzy S. Nowak – przewodniczący Sekcji Historycznej PTI. Pomimo zniszczeń wojennych, problemów gospodarczych i embarga dla krajów zza żelaznej kurtyny na najnowsze technologie – polscy informatycy tworzyli własne, oryginalne maszyny i oprogramowanie, a także odtwarzali konstrukcje zachodnie na podstawie skąpych danych udostępnianych w ramach umów licencyjnych.

Zainteresowanych historią polskiej informatyki zapraszamy do odwiedzenia portalu HistoriaInformatyki.pl, gdzie gromadzone są materiały źródłowe i opracowania dotyczące polskich maszyn, oprogramowania i ich zastosowania. Publikowane są tam też rozdziały z tomów serii „Polska informatyka”, wydanej przez PTI. Wszystkich, którzy chcieliby poznać tajniki matematyki wyłożone w sposób przystępny i bardzo ciekawy – odsyłamy do książek autorstwa Krzysztofa Ciesielskiego (m.in. „Bezmiar matematycznej wyobraźni” oraz „Królowa bez Nobla. Rozmowy o matematyce”). Profesor Grzegorz Nowik wydał z kolei dwie pozycje traktujące o wywiadzie i Biurze Szyfrów w dwudziestoleciu międzywojennym: „Zanim złamano Enigmę” oraz „Zanim złamano »Enigmę« rozszyfrowano Rewolucję. Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918–1920”.

Paulina Giersz